Er kvótakerfið að eyðileggja mjólkuriðnaðinn?

Kvótakerfið í landbúnaði hefur haldist óbreytt meira og minna síðan 1995 en kerfið hefur skapað mikið öryggi fyrir mjólkurframleiðendur.  Bændurhafa getað gengið að því vísu að rekstartekjur miðað við framleiðslumagn sé tryggðar. Kerfið hefur á sama tíma tryggt þeim sem fara út úr kerfinu háar greiðslur við sölu á kvótanum. Þetta hefur leitt af sér að sífellt stærra hlutfall tekna búa hefur farið í að greiða niður lán vegna kaupa á framleiðslurétti á mjólk.

Lengi vel gátu bændur gengið að því vísu að geta selt kvótann á sambærilegu verði og þeir keyptu á, en nú er skyndilega kominn ný staða, verð á kvóta fer hratt lækkandi. Eignir bænda sem voru verulegar eru nú gufaðar upp eins og gjarnan gerist eftir bólur á mörkuðum. Verð á kvóta síðasta áratug hefur í sjálfu sér ekki verið tengt raunveruleikanum heldur trú á því að einhver annar  muni geta keypt kvótann á sama eða sambærilegu verði og hann var keyptur á.

Í síðasta uppboði með kvóta fór kvótaverð úr 320 krónum niður í 260 kr. en það voru mjög lítil viðskipti. Ástæðan er sú að þeir sem höfðu áhuga á að kaupa sáu ekki ástæðu til að bjóða hátt þar sem menn voru búnir að gera sér grein fyrir að greitt yrði fyrir alla umframmjólk minnsta kosti árið 2014. Nú er búið að tilkynna að líka verður greitt fyrir alla umframmjólk árið 2015 þannig að líklegt er að áhugi á að kaupa kvóta verður enn minni.

Það er ákveðið sjokk fyrir þá sem ætla að selja kvóta að sætta sig við lækkað verð. Fyrstu viðbrögð eru þau að menn hætta við að selja eða þá setja verðmiðann á kvótanum í kvótauppboði mjög hátt og vonast eftir að verð stígi upp.

Kvótakerfið hefur virkað ágætlega fyrir neytendur á meðan vöxtur mjólkurneyslu hefur verið nokkuð eðlilegur. Þá geta bændur bætt við sig kvóta þó að verð hans sé langt yfir því sem hægt er að reikna út að arðsemi sé fyrir. Rekstrarlega gekk það upp á meðan menn voru að auka framleiðsluna hlutfallslega lítið, af því að fasti kostnaður búanna breyttist ekkert á meðan bændur þurftu ekki að fjárfesta. Smám saman hætta bændur að geta bætt við sig framleiðslu án fjárfestingar.

Næsta áratuginn mun bændum halda áfram að fækka og framleiðslan þjappast enn meira saman. Þessi framleiðsluaukning mun leiða af sér að bændur munu þurfa að fjárfesta í bæði kvóta og fastafjármunum.  Meðalfjósið stækki verulega til að standa undir þessum breytingum.

Það er dýrt að byggja fjós en sú fjárfesting er varanleg, annað með kvótann sem er einungis réttur til að fá beingreiðslur og fullt afurðastöðvarverð. Tökum dæmi aðila sem ætlar að byggja 350 þús lítra fjós. Kvótinn kostar um það bil 93 milljónir miðað við verð í síðasta uppboði. Miðað við 8,5% vexti á láni mun bóndinn sem kaupir þennan kvóta þurfa að borga kvótann niður með 9,5 ára beingreiðslum! Kvótaverð þarf að lækka verulega, hægt er að færa rök fyrir því að eðlilegt kvótaverð eigi að vera innan við 100 krónur á lítra.

Að reka bú og að fá einungis afurðarstöðvarverð gengur engan veginn upp til lengri tíma, sérstaklega ef það þarf að borga niður fjárfestingu.

Eins og þau bú sem ég þekki munu þau ekki geta staðið undir sér nema að beingreiðslur komi til. Síðan er enginn trygging fyrir því að alltaf verði greitt fyrir umframmjólk. Með þessu áframhaldi mun kvótakerfið draga úr vaxtamöguleikum búa og um leið koma í veg fyrir hagræðingu í greininni. Afleiðingin verður sú að bændur geta ekki lengur framleitt nógtil að uppfylla þarfir markaðarins, og flytja þarf inn landbúnaðarafurðir.

Tjón samfélagsins verður að dýrmætur gjaldeyrir tapast. Að auki eru erlendar mjólkurafurðir ekki ódýrari en innlendar. Tjón bænda verður að tekjur þeirra til langframa lækka vegna þess að þeir geta ekki  framleitt nóg.

Kvótakerfið er komið í alvarlega klemmu og það er fyrir löngu byrjað að koma í veg fyrir hagræðingu í greininni. Hrunið og skuldaleiðrétting bankana hefur falið áhrif af allt of háu verði kvótans á árunum fyrir hrun þar sem bankarnir hafa stillt af skuldir búanna eftir hrun miðað við greiðslugetu og eignir.

Lánin sem bankarnir settu á búinn voru til 30-40 ára. Hætt er við að tekjur bænda af hverjum lítra muni lækka í framtíðinni og til að viðhalda rekstri þarf að fjárfesta í fjósum og kvóta. Því munu þessi bú sem fóru í gegnum skuldaaðlögun vera föstí klemmu sem ekki er auðvelt að komast úr.

Hætt er við að á næstu misserum þurfi bankarnir að afskrifa enn meira af lánum til bænda vegna lækkunará kvótaverði. Bankarnir hafa því verulega hagsmuni af því að halda kvótaverðinu uppi sem er algjörlega í andstöðu við þarfir neytenda og mjólkurframleiðanda.

Jón Þór Helgason

burekstur.blog.is