Á að fjárfesta til að forðast skatta?

 

Umræður um skatta koma reglulega upp þegar rekstaraðilar eru að velta fyrir sér hvernig á að lækka kostnað fyrirtækja.  Skattur, þó að hann sé af hagnaði, er kostnaðarliður sem menn vilja losna við.

Ég spurði einu sinni fjármálastjóra í stóru fyrirtæki hver stefna félagsins væri í skattamálum.  Hann útskýrði vandamálið í einni setningu: Ég geri allt til að félagið borgi sem mesta skatta, en síðan legg ég í töluverða vinnu við að lágmarka skattgreiðslur með því að leita að arðsömum verkefnum og fresta þannig skattinum.  

Honum datt ekki í hug að kaupa tæki til að lækka skatta, hann endurnýjaði bara tækin þegar hann sá fram á að hann gæti ekki notað þau lengur eða viðhaldskostnaður var orðinn of hár.

Í mínum huga eru endurnýjun á tækjum ekki fjárfesting til að lækka skatta. Endurnýjun á að vera hluti af rekstri búsins þar sem tæki er keypt til að minnka vinnu eða auka afköst.  Að kaupa dráttarvél til að lækka skattgreiðslur einar og sér er ekki skynsamlegt.

Ef á að skipta út vélum þarf að taka tillit til eftirfarandi þátta.

1.       Viðhald, er vélin komin á viðhald?  Ef vélin er komin vel á aldur og notkunin mikil þá kemur að því að hún verði dýrari í rekstri vegna viðgerða.

2.       Er vélin nógu stór?  Bú eru að stækka og þá þarf sífellt meiri afkastagetu.

3.       Öryggi, vélar yfir háannatíma mega ekki stoppa.

Viðhaldskostnaður véla einar og sér breyta ekki miklu ef vélin er  ekki mikið notuð nema yfir háanna tíma, en þau mega bara ekki stoppa. Viðhaldið þarf að fara fram sem forvörn, en ekki þegar hlutirnir bila.  Þegar bú stækka þá þarf sífellt stærri vélar sérstaklega þar sem tæki almennt eru að stækka. Stundum gæti besta leiðin verið að sleppa því að endurnýja tæki, og frekar fá til sín verktaka sem vinna fyrir sig. Það sparar líka vinnutíma sem má ekki vanmeta.  Að vera með öruggar vélar skiptir máli, en menn mega ekki ganga of langt í því að kaupa tæki sem eiga ekki að stoppa. Í dag er bilanatíðni véla ekki há. Flest fyrirtæki vilja frekar hafa aðgang að góðri viðgerðarþjónustu, heldur en eiga vélar sem eru í topp standi.  Það er dýrt að eiga mikið af vélum.

Góð þumalputtaregla við vélakaup er að þegar viðhaldskostnaður og tjón af bilunum er orðinn hærri en afskriftir nýrra véla er kominn ástæða til að endurnýja. Hluti af því að skipta út gömlum vélum er trygging fyrir minni stoppum.

En að sköttunum aftur. Þegar þarf að taka ákvörðun um fjárfestingar þarf að meta inn í þær skattalegan ávinning í formi afskrifta.  Fjárfestingarnar eiga að vera til þess fallnar að framtíðarhagnaður búsins eykst og þannig batnar reksturinn. Í raun er verið að fresta skattgreiðslum, og fyrirtæki sem eru í vexti fresta skatti oft í mörg ár vegna síendurtekinna fjárfestinga, þá í fjárfestingarvörum eins og í byggingarefni og öðru. En ef búin eru ekki að stækka þá er mun betra að borga skatt en að kaupa tæki sem skila litlu af sér. 

Afleiðingar þess að vera að fjárfesta einungis til að forðast skatta kemur fram til lengri tíma í rekstri. Í fyrsta lagi er lausafjárstaða fyrirtækja sem hugsa þannig lakari og þau viðkvæmari fyrir áföllum.  Hækkun á aðföngum eða tímabundinn tekjusamdráttur þýðir að fyrirtækið gæti lent tímabundum vandræðum með reksturinn.

Annar þáttur sem skiptir verulegu máli er að vaxtakostnaður í fyrirtækja sem forðast skatta hækkar.  Ástæðurnar eru tvær, í fyrsta lagi eru líkur á að reksturinn sé viðkæmari  og þegar afkoman er slök vegna lélegra fjárfestinga er viðkomandi fyrirtæki áhættumetið hærra í bankakerfinu. Það leiðir af sér að vaxtakostnaður verður hærri á lánum félagsins.   Því er sparnaður af því að lækka skatta farinn í allt annað.

En hugsunin ein og sér að forðast skatta er letjandi á árangur í rekstri.  Markmið allra þeirra sem er í rekstri er að hámarka hagnað til lengri tíma.

En hvað á þá að gera við peningana ef einhverjir eru og enginn leið að finna hentuga leið fjárfesta fyrir?  Einfalt, greiða niður lán. 

 

Er kvótakerfið að eyðileggja mjólkuriðnaðinn?

Kvótakerfið í landbúnaði hefur haldist óbreytt meira og minna síðan 1995 en kerfið hefur skapað mikið öryggi fyrir mjólkurframleiðendur.  Bændurhafa getað gengið að því vísu að rekstartekjur miðað við framleiðslumagn sé tryggðar. Kerfið hefur á sama tíma tryggt þeim sem fara út úr kerfinu háar greiðslur við sölu á kvótanum. Þetta hefur leitt af sér að sífellt stærra hlutfall tekna búa hefur farið í að greiða niður lán vegna kaupa á framleiðslurétti á mjólk.

Lengi vel gátu bændur gengið að því vísu að geta selt kvótann á sambærilegu verði og þeir keyptu á, en nú er skyndilega kominn ný staða, verð á kvóta fer hratt lækkandi. Eignir bænda sem voru verulegar eru nú gufaðar upp eins og gjarnan gerist eftir bólur á mörkuðum. Verð á kvóta síðasta áratug hefur í sjálfu sér ekki verið tengt raunveruleikanum heldur trú á því að einhver annar  muni geta keypt kvótann á sama eða sambærilegu verði og hann var keyptur á.

Í síðasta uppboði með kvóta fór kvótaverð úr 320 krónum niður í 260 kr. en það voru mjög lítil viðskipti. Ástæðan er sú að þeir sem höfðu áhuga á að kaupa sáu ekki ástæðu til að bjóða hátt þar sem menn voru búnir að gera sér grein fyrir að greitt yrði fyrir alla umframmjólk minnsta kosti árið 2014. Nú er búið að tilkynna að líka verður greitt fyrir alla umframmjólk árið 2015 þannig að líklegt er að áhugi á að kaupa kvóta verður enn minni.

Það er ákveðið sjokk fyrir þá sem ætla að selja kvóta að sætta sig við lækkað verð. Fyrstu viðbrögð eru þau að menn hætta við að selja eða þá setja verðmiðann á kvótanum í kvótauppboði mjög hátt og vonast eftir að verð stígi upp.

Kvótakerfið hefur virkað ágætlega fyrir neytendur á meðan vöxtur mjólkurneyslu hefur verið nokkuð eðlilegur. Þá geta bændur bætt við sig kvóta þó að verð hans sé langt yfir því sem hægt er að reikna út að arðsemi sé fyrir. Rekstrarlega gekk það upp á meðan menn voru að auka framleiðsluna hlutfallslega lítið, af því að fasti kostnaður búanna breyttist ekkert á meðan bændur þurftu ekki að fjárfesta. Smám saman hætta bændur að geta bætt við sig framleiðslu án fjárfestingar.

Næsta áratuginn mun bændum halda áfram að fækka og framleiðslan þjappast enn meira saman. Þessi framleiðsluaukning mun leiða af sér að bændur munu þurfa að fjárfesta í bæði kvóta og fastafjármunum.  Meðalfjósið stækki verulega til að standa undir þessum breytingum.

Það er dýrt að byggja fjós en sú fjárfesting er varanleg, annað með kvótann sem er einungis réttur til að fá beingreiðslur og fullt afurðastöðvarverð. Tökum dæmi aðila sem ætlar að byggja 350 þús lítra fjós. Kvótinn kostar um það bil 93 milljónir miðað við verð í síðasta uppboði. Miðað við 8,5% vexti á láni mun bóndinn sem kaupir þennan kvóta þurfa að borga kvótann niður með 9,5 ára beingreiðslum! Kvótaverð þarf að lækka verulega, hægt er að færa rök fyrir því að eðlilegt kvótaverð eigi að vera innan við 100 krónur á lítra.

Að reka bú og að fá einungis afurðarstöðvarverð gengur engan veginn upp til lengri tíma, sérstaklega ef það þarf að borga niður fjárfestingu.

Eins og þau bú sem ég þekki munu þau ekki geta staðið undir sér nema að beingreiðslur komi til. Síðan er enginn trygging fyrir því að alltaf verði greitt fyrir umframmjólk. Með þessu áframhaldi mun kvótakerfið draga úr vaxtamöguleikum búa og um leið koma í veg fyrir hagræðingu í greininni. Afleiðingin verður sú að bændur geta ekki lengur framleitt nógtil að uppfylla þarfir markaðarins, og flytja þarf inn landbúnaðarafurðir.

Tjón samfélagsins verður að dýrmætur gjaldeyrir tapast. Að auki eru erlendar mjólkurafurðir ekki ódýrari en innlendar. Tjón bænda verður að tekjur þeirra til langframa lækka vegna þess að þeir geta ekki  framleitt nóg.

Kvótakerfið er komið í alvarlega klemmu og það er fyrir löngu byrjað að koma í veg fyrir hagræðingu í greininni. Hrunið og skuldaleiðrétting bankana hefur falið áhrif af allt of háu verði kvótans á árunum fyrir hrun þar sem bankarnir hafa stillt af skuldir búanna eftir hrun miðað við greiðslugetu og eignir.

Lánin sem bankarnir settu á búinn voru til 30-40 ára. Hætt er við að tekjur bænda af hverjum lítra muni lækka í framtíðinni og til að viðhalda rekstri þarf að fjárfesta í fjósum og kvóta. Því munu þessi bú sem fóru í gegnum skuldaaðlögun vera föstí klemmu sem ekki er auðvelt að komast úr.

Hætt er við að á næstu misserum þurfi bankarnir að afskrifa enn meira af lánum til bænda vegna lækkunará kvótaverði. Bankarnir hafa því verulega hagsmuni af því að halda kvótaverðinu uppi sem er algjörlega í andstöðu við þarfir neytenda og mjólkurframleiðanda.

Jón Þór Helgason

burekstur.blog.is

Borgar sig að eiga rúllusamstæðu? Framhald

Í síðustu grein bjó ég til dæmi þar sem ég bar saman kaup á rúllusamstæðu og verktaka.  Ég er búinn að fá nokkur viðbrögð við greininni, aðalega um forsendur útreikninga.  Einn aðili vildi  meina að ég hafi gert ráð fyrir of lágu söluverði tækjanna í lok rekstrartímabils, og að menn séu að greiða hærra fyrir rúllun en sagði.

Vissulega má gera athugasemdir við þessar forsendur en þeir sem ég talaði við höfðu sjálfir ekki sett niður fyrir sig kostnað við að eiga og reka tæki eins og ég gerði.  Í rekstri er það aðalatriðið að menn gefi sér forsendur til að reikna útfrá þekktum staðreyndum og geri sér grein fyrir kostnaði og tekjum.  Markmið rekstrar er væntanlega að hámarka laun og hagnað en ekki að eiga tæki. 

Forsendur fyrir útreikningum eru aldrei annað en þær upplýsingar sem eru fyrir hendi.  Það má sem dæmi setja spurningarmerki við hátt verð 7 ára gamalla tækja, þegar endurnýjunarþörfin í sveitum eykst eða nýting á þeim tækjum sem eru þegar í gangi batnar lækkar verð á tækjum í endursölu.  Verð á 7 ára gömlum tækjum ræðst af framboði og eftirspurn, ekki innkaupsverði.

Ef við höldum áfram með þetta „dæmi“ er gert ráð fyrir að vextir séu 9%. Þetta líkan er notað til að meta hvort það borgar sig að kaupa tækið. Ég fjallaði ekki um greiðsluflæðið, innkomu (tekjur) og kostnað auk afborgana lána (gjöld).  

Gefum okkur núna að viðkomandi bóndi hafi keypt vélina, ekki hugsað út í þann kostnað við að eiga og reka tækið.  Hann þarf að fá lán fyrir mismun á innkomu og útgjöldum þar sem fjárfestingin er dýrari en verðið sem verktakinn bauð honum.

Fjármagnskostnaður hefur mikil áhrif á arðsemi verkefna.  Þar sem vextir hér eru háir skiptir verulegu máli að hafa mikið eigið fé í fjárfestingum til að verkefni geti staðið undir sér til lengri tíma.  Í þessu tilfelli kemur útstreymi fjárfestingarinnar á undan innstreymi, þ.e.a.s. fjárstreymið er ekki jákvætt fyrr en í lok tímans. Þá þarf að taka lán til að brúa tapið eða þá að ganga á sparifé.

Almennt eru menn ekki að velta fyrir sér þessum þáttum þar sem undir venjulegum kringumstæðum fjárfesta menn ekki ef einfalt arðsemismat stendur ekki undir sér.

Svona til upprifjunar: Bóndi þarf að velja á milli þess að kaupa rúlluvél og stærri dráttarvél, fjárfesting uppá 15 milljónir eða láta rúlla fyrir sig. Gert er ráð fyrir að hann selji rúlluvélina á 7 milljónir eftir 7 ár.

Tap er öll árin nema síðasta árið þegar vélin er seld.  Það tap þarf að fjármagna með viðbótarláni svo sem eins og yfirdrætti í banka.  Miðað við 9% vexti af láninu og að viðbótarfjármagn sé yfirdráttarlán sem beri 12% vexti þá eykst tapið úr tæpum 1300 þúsund í rúmar 3,4 milljónir króna, miðað við að lánið rúlli áfram þar til að tækið sé selt.

Einfaldast er þó að hugsa hvað rúllun kostar á einingu miðað við að rúlla sjálfur eða fá verktaka.  Ef tækin eru keypt er framleiðsluverðið 1570 krónur eða 270 krónum meira en verðið hjá verktakanum.  Tjón hans vegna rangrar fjárfestingar er því 459 þúsund krónur (240*1700 rúllur) á ári næstu 7 árin.   Að lokum, til að ná árangri í reksti ættu bændur að skoða reglulega hjá sér hvort það borgi sig að selja sín tæki og kaupa að verktaka til að vinna fyrir sig. 

Sjá töflu með útreikningum á vefsíðunni burekstur.blog.is

Kvótaverð á mjólk

Í framhald af þessum vangaveltum er fróðlegt að velta fyrir sér kvótaverðinu eins og það er að þróast.  Kvótakerfið hefur í gegnum tíðina verið baggi á bændum að því leiti að við það að stækka búin þarf að kaupa aðgang að markaðnum á dýru verði.   Það er öfugsnúið þar sem ekki er hægt að reka bú öðrvísi en að fá beingreiðslur.  Þetta þarf að laga.

Á árunum fyrir hrun skipti mikið af kvóta um eigendur. Ekki voru neinar forsendur til að viðkomandi kaupendur gætu endilega staðið undir þessu fjárhagslega.  Líklegasta skýringin á því að menn fengu þá niðurstöðu að það borgaði sig að kaupa kvóta á yfir 350 til 420 kr var sú að menn treystu því að kvótinn héldi verðmæti sínu.  

Afleiðing af háu verði á kvóta er sú að erfitt er að byggja fjós. Þegar neyslan eykst hratt eins og síðustu ár geta búin ekki aukið afkastagetu sína.  Þeir sem vilja auka framleiðsluna geta það ekki þar sem núverandi framleiðslugeta er fullnýtt.  Nú eru bændur sem eru að byggja fjós að treysta á fullt afurðarstöðvarverð á umfram mjólk verði næstu árin.

Eftir tvö ár þarf að endurnýja búvörusamninga og þá þarf að semja þannig að kvótaverð haldi áfram að lækka til að sagan endurtaki sig ekki og kvótaverð komi ekki í veg fyrir hagræðingu í greininni og stækkun á búum.  Ég sé ekki annað fyrir mér en að verð á kvóta haldi áfram að lækka verulega enda áhættan af því að kaupa kvóta of mikil.  Kvótakerfið hefur undanfarin ár tafið framþróun í greininni þar sem of dýrt hefur verið að kaupa kvóta.

Það sem eftir situr er hvernig stóð á því að kvótaverð náði þessum hæðum á árunum eftir 2007?  

Meiri umfjöllun um búrekstur á burekstur.blog.is

Borgar sig að eiga rúllusamstæðu eða fá verktaka?

Kaup á tækjum til búrekstrar eru hluti af því að reka bú. Miðað við önnur lönd eru íslenskir bændur dálítið tækjaglaðir en sennilega er það hluti af því að afkastageta tækjanna sem við notuðum var það lítil að allir bændur þurftu að eiga sín tæki. Þetta er breytt, búin orðinn stærri og þá breytast forsendur. Mörg bú eiga sínar rúllusamstæður og öll tæki til að heyja en önnur kaupa til sín vinnu við rúllun og bindingu. En hvað þurfa bú að vera stór til að standa undir því að það borgi sig að eiga eigin tæki?

Uppbygging á búum er æði misjöfn, sumir hugsa einungis um sinn rekstur en aðrir hafa tekjur af öðru þar á meðal verktakastarfsemi eins og að rúlla fyrir aðra bændur. Sumir bændur eru með aðra starfsemi sem gefur þeim tekjur. Forsendur eru aldrei alveg eins og því þarf að velta fyrir sér sínum aðstæðum til að búa til forsendur fyrir því hvort eigi að kaupa heyvinnuvélar eða fá verktaka til að rúlla fyrir sig. Þegar forsendurnar eru klárar þá er hægt að meta hvort það sé arðbært að kaupa heyvinnuvélar eða ekki. Hér er eitt dæmi: Bú sem þarf 1.700 rúllur á ári er að velta fyrir sér að kaupa sér rúllusamstæðu. Á hann að kaupa rúllusamstæðu eða láta rúlla fyrir sig sem kostar 1.300 krónur á rúllu. Verðið er um 10 milljónir á samstæðunni en til að nota samstæðuna þarf að kaupa öflugri dráttarvél sem kostar 11 milljónir.

Bóndinn á góða dráttarvél sem nýtist vel í búrekstrinum sem hann situr upp í. Hann fær 6 milljónir fyrir hana þannig að viðbótarfjárfesting hans í dráttarvélum er 5 milljónir. Heildarkostnaður vegna þessarar fjárfestingar er því um 15 milljónir,10 milljónir í samstæðunni og um 5 milljónir í stækkun á dráttarvél. Verð hér er reiknað án virðisauka.

Vextir og fjármögnun eru næstu forsendur. Vextir hafa veruleg áhrif á hvort það borgi sig að kaupa tæki og við gefum okkur að tækið sé fjármagnað 100% af banka. Okkur viðskiptafræðingum finnst voðalega gaman að búa til fínar formúlur um hlutfall eigi fé verkefnum en við skeppum því núna. Höfum allt lán því að eigið fé er dýrara en lánsfé samkvæmt fræðunum. Ákveðum að hafa 9% vexti sem er fremur ódýrt út frá áhættu. Til að einfalda málið enn frekar gerum við ekki ráð fyrir að bóndinn taki nein laun við að rúlla þessar 1.800 rúllur, en hann borgar verktakanum laun. Þetta er dálítið ósanngjarnt, þar sem við gerum ráð fyrir að bóndinn búi ekki til nein verðmæti á meðan verktakinn sé að vinnu. Viðhaldskostnaður, tryggingar og annar kostnaður sem fylgir rúlluvél auk hluta af rekstrarkostnaði dráttarvélarinnar er 100 krónur á rúllu fyrstu 2 árinn og 150 krónur eftir það. Afskriftir deilast á 7 ár. Gerum ráð fyrir að hálf dráttarvél og rúllusamstæðan sé 7 milljóna króna virði eftir 7 ár,þannig að fjárfestingin rýrnar um 55% á 7 árum. Skattur er 38%.

Niðurstaða útreikninga

Miðað við að greiða 38% skatt er fjárfestingin neikvæð um rúmlega 673 þúsund krónur, eða 4,5% af upphaflegri fjárfestingu. Tap er öll árin, nema þegar eignin í vélinni er metinn. Ef skattur er 20%, sem er skattur á hlutafélög,eykst tapið í 914 þúsund, eða 6% af heildarfjárfestingu. Það er sem sagt betra að nota verktaka en að eiga vélasamstæðu. Til að það borgi sig að kaupa miðað við þessar forsendur þarf að rúlla um 1900 rúllum á ári. En eins og áður segir, þá er bóndinn að gefa sína vinnu en fær öryggi um að fá rúllun strax í staðinn. Hærri skattar hafa neikvæð áhrif á fjárfestinguna. Því hærri skattar, þeim mun minna tap.

Ef búið er fyrirsjáanlega skattlaust næstu 7 ár er arðsemin neikvæðum 1.181 þúsund eða -7,9% af fjárfestingu.

Eins og sjá má er tap á hverju af fjárfestingunni nema því síðasta þegar tækið er verðlagt/selt og þá myndast hagnaður. Hæpið er að treysta á þann hagnað, þar sem erfitt er að meta hvort endursöluverð tækjanna sé rétt eftir 7 ár. Endursöluverð breytist eftir framboði og eftirspurn og líklegt er að það sé of hátt nú um stundir þar sem lítill endurnýjun hefur verið á tækjum í landbúnaði undanfarin ár. Mörg fyrirtæki eru með þá reglu að tækin borgi sig upp oft á 3-7 árum til að það borgi sig að fjárfesta. Þá er líka gerð mun hærri arðsemiskrafa á fjárfestinguna. Mitt mat er að í þessu tilfelli borgi sig fyrir að fjárfesta í rúllugræjum ef notkunin er meiri en 2.200 rúllur á ári, ef ekki eiga

menn að kaupa þessa vinnu að. En menn þurfa að vera nokkuð öruggir með að fá rúllun á þeim tíma sem hentar þeim. Best er að gera það með samningi við verktaka og tryggja sér í honum forgangi að honum. Það skapar öryggi fyrir báða og lægra verð. Síðan er líka hægt að eiga svona græjur í félagi með öðrum!

Þetta tilbúið dæmi og aðstæður bænda eru ekki allar eins. Til að geta reiknað út þarf að átta sig á öllum forsendum i upphafi og eins markmiðum þess sem kaupir. það sem skiptir máli er að í hvert skipti og lagt er í að kaupa dýr tæki að kaupa kaupa nokkra tíma ráðgjafa til að hjálpa sér til að í stað þess að renna blint í sjóinn.

Sjá má meira á búrekstur.blog.is

Náttúrleg stærð markaða.

Náttúrleg stærð markaða.

Ég hef tvisvar sinnum verið á fundum með erlendum aðilum undanfarinn ár þar sem ég hef verið spurður þessarar spurningar; Hver er náttúruleg stærð þessa markaðar?  Í fyrsta skipti sem ég fékk þessa spurningu stóð ég á gati, ég vissi ekki hvað þessi erlendi viðskiptamaður átti við.

Náttúruleg stærð markaða er áætluð stærð markaðs sem er tilbúinn að kaupa tiltekna vöru.  Erlendis er búið fyrir lögnu að kortleggja hversu margir hafa efni á að kaupa dýran bíl útfrá sölutölum síðustu ár og mat á breytingum á efnahagsástandi.  Markaðurinn með dýrar vörur breytist lítið milli ára nema í kreppum,  þannig að ef fyrirtæki ætlar að koma með nýjar vörur markaðinn þá áætlar viðkomandi eftir rannsóknir hversu margir kaupa bíl að þessum verðflokki með tilteknum gæðum.  Viðkomandi þarf síðan að finna leiðir til að markaðssetja sig, finna dreifileiðir áður en hann byrjar að gera rekstaráætlanir um hvort það borgar sig að fara inná markaðinn. Ef Excel-líkanið skilar ekki réttri niðurstöðu, þá er enginn ástæða til að fara lengra.

Í báðum þessum tilfellum eftir að ég var búinn að leggja í vinnu við að greina markaðinn, meta kostnað af því að fara inná markaðinn og gera grófa arðsemisútreikningana, misstu viðkomandi aðilar áhugann.   Annar vegna þess að markaðurinn fyrir vörurnar var að hans mati of lítill til að borgaði sig að halda áfram vinnunni.  Í hinu tilfellinu taldi viðkomandi að markaðurinn væri nægilega stór en fyrirtækið sem ég var að vinna fyrir var of lítið.

Ástæðan fyrir þessari vangaveltum er mikill áhugi Bændasamtakana á að vera með lífræna ræktun.  Það er mikill áhugi á lífrænni ræktun í Evrópu og í Bandaríkjunum og hann er að byrja hér. Við eigum eitt gott fyrirtæki sem er í mjólkuriðnaði sem sinnir þessum hluta markaðarins og þessum markaði þarf að sinna. Í garðyrkju eru nokkrir aðilar og sama í lambakjöti.

Litrófið í íslenskum landbúnaði er mjög fábreitt. Við erum með vistvænan landbúnað, þar sem lítið er notað af lyfjum, tilbúinn áburður er notaður mjög lítið miðað við önnur lönd og Matís fylgist með búunum.  Tún ehf fylgjist með lífrænum landbúnaði þar sem ekki má nota lyf, enginn tilbúinn áburður né fóðurbætir. 

Venjulegur Landbúnaður sem er stundaður hér er mun heilbrigðari en víðast hvar í veröldinni.  Því er munurinn á þessum vöruflokkum í raun afar lítill miðað við breiddina í framleiðslunni víða erlendis. Vísa ég á heimildarmyndir eins og Food. Inc sem er ömurleg lýsing á bandarískum landbúnaði.   Forsaga myndarinnar er sú að leikstjóri myndarinnar missti stálpað barn sitt vegna eitrunar í kjöti.

Neytandi sem ætlar að velja sér vörur velur eftir gæðum og verði.  Hér á landi er gæðamunurinn afar lítill, sem dæmi hafa Íslendingar verið að selja lambakjöt inná verslunarkeðjur í Bandaríkjunum þar sem vörurnar eru svo heilbrigðar.  Ég fann engar tölur í fljótu bragði um hversu stór þessi lífræni markaður er erlendis, en líklega er hann ekki meiri en 1-3% af heildarmarkaðnum.

Verðin á lífrænum vörum úti eru há enda dýrt að framleiða vörur sem eru lífrænar.  Tæknin við að framleiða mjólk, kjöt og aðrar landbúnaðarvörur er orðinn það mikill að framleiðslukostnaður lækkar sífellt en gæðin sömuleiðis.  Hægt er að færa rök fyrir því að kostnaðinum við framleiðsluna sé kominn yfir í aðra þætti samfélagsis eins og kostnað við heilbrigðisþjónustu.  Fyrir þetta eru sumir neytendur tilbúir að greiða en ekki allir. Flestir neytendur hafa ekki áhuga á þessu, aðrir fá ekki réttar upplýsingar eða þá hitt hafa ekki efni á að kaupa þessar vörur.

Þetta lögmál er líka hér á landi.  Það er borgað umfram fyrir mjólk sem er lífræn en kostnaðurinn og er það eigninlega skilyrði fyrir því að þessi framleiðsla sé við líði.  Miðað við umfjöllun um lífrænan markað sem ég fann er lífrænn landbúnaður um það bil 1% af heildarmarkaði með landbúnaðarvörur. Þar af er lífræn mjólk og kjötvara um það bil 0,5% af heildar framleiðsluverðmæti íslensk lanbúnaðar.  Það verður einhver vöxtur í þessum markaði en ekki mikill og mun minna í magni en í hefðbundum landbúnaði.  Aðkoma inná markaðinn er líka erfið, þar sem salan er svo lítill vilja stórmarkaðir ekki vera með mikla áherslu á lífrænar vörur.  Neytendur á Íslandi sjá ekki mikinn mun á lífrænum vörum og öðrum enda erfitt að halda því fram að íslenskar landbúnaðarvörur séu framleiddar með lágum gæðum.  Ímynd landbúnaðar eru líka að varan sé hrein sem hún er.  Gott dæmi um þetta er verðbil á milli íslenskra og erlendrar grænmetis í verslunum. Íslensku vörurnar eru alltaf töluvert dýrari.  

Það sem mér finnst merkilegt er að Bændasamtökinn eru að leggja nú um stundir mikla áherslu á lífræna ræktun sem mun aldrei vera annað en pínulítill hluti af markaði með landbúnaðarvörum.  Í viðtali við í hádegisfréttum Bylgjunna þann 14 apríl sagði Eirikur Blöndal að markaður með lífræna vörur væri vaxandi og hann hvatti bændur til að snúa sér að framleiðslum á lífrænum afurðum.  Ég spyr; til hvers?  

Hver er náttúruleg stærð þessa markaðar?  Er meiri aðsemi í því að framleiða lífræna mjólk eða kjötvörur?  Mig grunar að þessar tölur séu ekki til, og með þessari umræðu eru bændasamtökinn að búa  til einhverja draumsýn hjá einhverjum um að lífrænar afurðir geti bætt afkomu þeirra.  Ég tel líklegt að ávinningurinn af lífrænni framleiðslu sé minni en hefðbundinni framleiðslu.

Markaður með lífærnar landbúnaðarvörur verður alltaf mun minni hlutfallslega hér en í Bandaríkjunum og víðar í Evrópu.  Ástæðan er sú að okkar landbúnður nota mun minna af lyfjum, áburði og öðru því sem fólk sem sækist eftir lífrænum vörum vill forðast og sérstaða lífræns vara minni.

Hiðaráhrif á þessu brölti bændasamtakana er að smá saman fara neytendur að bera saman að kosti lífræns landbúnaðar við hefðbundins landbúnað. Þetta er sérstaklega hættulegt þar sem munurinn er í raun ekki mikill miðað við aðrar þjóðir.  Neytendur gætu með tímanum farið að bera saman lífrænar vörur hér og erlendis og að sama skapi hefðbundinn landbúnað hérlendis og erlendis sem notar mun meira af áburði, lyfjum og er orðinn mun meiri iðnaðarframleiðsla.  Þá myndu falla niður ein rök í umræðunni um innflutting á landbúnaðarvörum.  

En útfrá augum rekstrar er ekki hægt að ná upp mikilli hagkæmni í lífrænni ræktun, einfaldlega vegna þess að afkastageta verður eitthvað minni og eins að það er ekki pláss fyrir marga framleiðendur. Ef bændasamtökinn telja að þetta sé hagkvæmt er eðlilegt að sýna framá hagkvæmni þess.

En umfram allt, við eigum að vera stollt af þeim sem framleiða lífrænar vörur. Lítill hluti markaðins kallar eftir þeim en  bændasamtökinn verða að stíga varðlega til jarðar í umfjöllun sinni til að skemma ekki fyrir hefðbundum landbúnaði.  Hefðbuninn landbúnaður með sínar venjulegu dreifileiðir er það sem bændasamtökinn eiga að legja höfuðáherslu á.  

Inná þessi grein fer inná bloggið burekstur.blog.is  hjá mér og endilega komið með athugasemdir. Ég er líka búin að bæta við greinum um skatta og búrekstur. 

Líftími fyrirtækja og þróun fyrirtækja

 

Líftími fyrirtækja er oft skipt upp í fjóra hluta. Upphaf, þar sem fyrirtækið slítur barnskónum, Uppbygging, þar sem fyrirtækið byggist upp og stækkar. Þriðja stigið er Stöðnun þar sem fyrirtækin hætta að þróast og loks síðast Hnignun þar sem fyrirtækin ná ekki að viðhalda stærð sinni eða stöðu og deyja.  Ástæðan fyrir þessu mynstri eru fyrst og fremst mannlegar, fólkið sem stýrir fyrirtækjunum missir smá saman getuna og viljan til að stækka og takast á við breytingar. Sömuleiðis geta tæknibreytingar og breytingar á markaði neytt fyrirtækin til að þróast í allt aðra átt en þau voru stofnuð til, eins og þegar stígvélaframleiðandinn Nokia fór að framleiða farsíma.  Tæknibreytingar geta líka gert fyrirtæki óþörf, eins og gjaldþrot Kodak árið 2012 sannar.

Fyrirtæki sem lifa og ná að dafna reyna að halda sér á stigi tvö, það er að vera í uppbyggingu.  Þau eru með skýr markmið um að stækka útfrá sýn stjónenda á umhverfið og vinna stöðugt að því markmiði að ná betri árangri og stækka reksturinn til að gera hann hagkvæmari.  Uppkaup fyrirtækja sem er í samkeppni og eða tengdri starfsemi er liður í þessu.

Svo að við sökkvum okkur enn dýpra í stjórnunarfræðin, er eitthvað að því að fara úr uppbyggingu og yfir stöðnun?  Þarf alltaf að vera stækka? Nei einmitt ekki, en stjórnendur fyrirtækja verða að vera meðvitaðir um að þegar fyrirtæki vaxa ekki heldur standa í stað eru þau í raun að minnka. 

Skýringin er sú að ef verðmæti framleiðslu viðkomandi fyrirtækis, í þessu tilfelli bóndans, vex ekki á hverju ári meira en mældur hagvöxtur þá er búið að dragast saman.  Til að gera tölurnar samanburðarhæfar þarf að draga frá verðbólgu fyrir seinna árið. En einfaldari leið er auðvitað að bera saman framleitt magn á milli ára.  Til lengri tíma þurfa bú að vaxa hraðar, hvort sem er í magni afurða eða tekna, en langtímahagvöxtur, eða um 3% á ári.

Ef fyrirtæki framleiðir svipuð mikil verðmæti á hverju ári þá verður sífellt erfiðara að hagræða í reksti til að bæta afkomuna. Tæknibreytingar gera það að verkum að framleiðni fyrirtækja eykst undantekningalaust og þurfa fyrirtæki að skila hluta af ávinningnum í formi launahækkana, og eða lækkunar á afurðaverði sökum samkeppni.  Allt hagkerfið er á sama tíma að finna leiðir til að auka hagkvæmi og kröfur á starfsemi fyrirtækja aukast einnig. Fyrir rúmum 20 árum var meðalkúabúið með rétt yfir 100 þúsund lítra framleiðslu, í dag er meðalframleiðslan um eða yfir 200 þúsund. Á sama tíma hefur launavísitala hækkað um 400%.   Í dag telst 100 þúsund lítra bú vera lítið bú sem gæti lent í sívaxandi erfiðleikum með að standa undir rekstarkostnaði.  Allur kostnaður hefur hækkað meðal annars vegna launahækkanna og hækkunar á aðföngum. Þau bú sem gætu gert þetta væru þau bú sem notað hafa síðustu ár til að greiða upp sínar skuldir, en þar sem stækkunin er engin er fjárfestingarþörfin að sama skapi lítill.

 Þessar stækkanir síðustu áratugi hafa ekki verið mögulegar nema að tækniframframfara. En mikilvægt er að hafa skýra framtíðarsýn um búreksturinn og áætlanir um reksturinn til að geta stækkað búin á sem hagkvæmasta hátt.  Það kostar vissulega peninga, en með góðum rekstaráætlunum er hægt að taka betri ákvarðanir og þá kemur peningurinn hratt til baka.

Markmiðsetning

Það á ekki að vera markmið í sjálfu sér að vera með sífellt stærra bú. Hitt er að til lengri tíma verða búin að stækka til að geta greitt mannsæmandi laun. Helsta markmið rekstar á alltaf að vera hámarka hagnað til lengri eða skemmri tíma.  Til skemmri tíma miðað við þær aðstæður sem eru núna, til lengri tíma þarf fjárfestingu.

Stórfyrirtæki hérlendis sem og erlendis kalla reglulega til sérfræðinga inn í fyrirtækin sín til að hjálpa eigendum, stjórnendum og starfsmönnum að móta stefnu fyrirtækisins til næstu 3-5 ára og búa til sýn fyrir framtíðina. Hvert fyrirtækið á að stækka, hvernig það á að þjóna viðskiptavinum sínum og annað í þeim dúr.   Þessi vinna kostar peninga en hún skilar sér í  því að það er komin skýr markmið fyrir fyrirtækið. Þá er allt verklag fyrirtækisins í samræmi við markmiðin, markaðssetningin og um leið ímynd félagsins. Gott dæmi um þetta eru símafélögin sem keppast við að vera allt frá því að vera íhaldssöm eins og Síminn, í að vera markaðssett fyrir unga fólkið eins og Tal og Nova.  Markaðssetningin eins og við sjáum hana er afsprengi vinnu innan fyrirtækjana sem byggist á mati stjórnanda og aðstoðarfólks þeirra á því hvernig best sé að ná árangri.    

Fyrir lítill fyrirtæki, eins og búrekstur er, þá þarf þessi vinna líka að eiga sér stað. Kannski ekki með því að kalla til ráðgjafateymi heldur bara setjast niður við eldhúsborðið og velta fyrir sér hvernig búið á að vera eftir 10 ár, og hvað þurfi að gera til að ná því markmiði.  Bara þetta eitt skiptir máli, því ef til er sýn á hvernig reksturinn á að vera eftir 5 ár og eftir 10 ár, þá er kominn framtíðarsýn sem hægt er að vinna eftir.  Síðan þarf að brjóta niður stóra markmiðið í mörg lítil til að geta unnið í átt að stóra markmiðinu.

Markmið hvers og eins eru mismunandi eftir aðstæðum á búi, hæfni og þekkingu viðkomandi bónda, aldri bónda og áhuga.  Þessi markmið þurfa að vera í stöðugri endurskoðun eftir því sem tímanum líður.  Umhverfið er sífellt að breytast og því borgar sig að vera sífellt að endurmeta markmið sín, hvort þau séu arðbær eða ekki.

Sumir eru búnir að stækka mikið við sig og þá er eðlilegt að menn hugi að því að nýta fjárfestingar sínar betur með því að setja sér það markmið að ná meiri tekjum út úr fjárfestingunum til að greiða niður skuldir. Arðsemi í reksti í landbúnaði er afar lág og því er besta fjárfestingin fólgin í því að greiða niður skuldir. Meira um það síðar.

Aðrir hafa áhuga á að fara í stækkun, eða jafnvel búa til aðra tekjustofna fyrir búið.  Aðalatriðið í öllum þessum vangaveltum er að bændur sé búnir að ákveða með fyrirvara hvaða stefnu þeir ætla að taka og nýti þá hæfileika sem þeir hafa til að hámarka afrakstur búa sinna.  Til að geta það þurfa bændur að átta sig á öllum kostnaðarliðum búsins til að hægt sé að meta mögulegan ávinning. Og við það að skoða reksturinn niður í kjölinn átta menn sig á kostnaðarliðum í rekstinum.  Meira um það í næsta blaði.  

Greinina ásamt öðru efni má lesa á burekstur.blog.is

 

 

 

 

 

 

Þjóðin vill halda sínum landbúnaði

 

Ég hef hugsað mér að skrifa nokkrar greinar um landbúnað og velta fyrir mér búrekstri séðum með augum viðskiptafræðings. Ég hef starfað í landbúnaði en mín reynsla er mestmegnis í bönkum, við fjármögnun og endurskipulagningu fyrirtækja, og síðar í fyrirtækjarekstri.

Í öllum rekstri geta menn misst sjónar á því sem skiptir máli og á það ekki síður við um bændur en aðra. Rekstur búa er ekkert annað en fyrirtækjarekstur. Skilin milli heimilis og vinnu verða lítil þegar maður býr á vinnustaðnum og er þannig hætta á að maður verði samdauna vinnustaðnum og gangi til verka af vana án þess að vera gagnrýninn á eigin verk og leita betri leiða.

Fyrirtæki sem ná árangri eru í grunninn mjög lík. Þau hafa sérþekkingu, markaðsstöðu þannig að önnur fyrirtæki eiga erfitt með að ná sömu stöðu og eru með stjórnendur sem hafa mikinn vilja til að auka þekkingu sína og eru opnir fyrir breytingum. Með því að vera sífellt tilbúin að breyta ná fyrirtækin alltaf að vera á undan samkeppnisaðilum. Bændur eru reyndar ekki í beinni samkeppni hver við annan, en bændur þurfa sífellt að huga að hagræðingu á búum sínum.

Fólk er vanafast í eðli sínu og því dettum við alltaf í þann gír að gera hlutina eins og það er vant. Sá eiginleiki að bæta við þekkingu og læra og leita nýrra leiða er hugsunarháttur sem fólk í rekstri þarf að temja sér. Við þurfum að tileinka okkur að skoða nýjar leiðir og meta hvort þær geti hjálpað okkur að ná betri árangri.

 

Hvernig ná fyrirtæki árangri?

 

Eitt af fyrstu merkjum þess að fyrirtæki séu að gefa eftir er stöðnun í þróun þeirra. Þau hætta að vilja stækka eða þróast, enginn vilji er til að breyta, hlutirnir gerðir af vana án þess að velta fyrir sér hvort hægt sé að gera betur.

Ég starfaði í banka og þurfti oft að aðstoða félög sem áttu í erfiðleikum. Oft mátti lesa úr ársreikningum þeirra að gjaldþrotið átti sér langan aðdraganda, oftast nær 3-5 ár. Stjórnendur orðnir staðnaðir, vildu ekki skilja að rekstrarumhverfið var að breytast. Þetta vandamál er til staðar hjá bændum eins og öðrum rekstraraðilum.

Þessi hætta er mun meiri í landbúnaði af því að bændur hafa færri snertifleti við viðskiptavini sína en flestar aðrar stéttir. Þeir sem kaupa afurðir bænda eru afurðastöðvar. Þær þurfa að aðlaga framleiðslu bænda að markaðinum. Bóndinn þarf ekki að hugsa um þjónustu eða markaðssetningu en vissulega eru það gæðin sem skipta hann miklu máli. Fyrirtæki sem hafa marga snertifleti við viðskiptavini eiga frekar möguleika á að breyta verði og aðlaga sig að breyttum aðstæðum. Bændur geta þetta ekki. Bændur geta bara reynt að hafa stjórn á kostnaði við búið og afköstum þess.

Bændur finna seint fyrir breytingum á neytendamarkaði, þar sem afurðastöðvarnar eru á milli þeirra og neytenda. Því berast boð um breytingar seint. Gott dæmi um þetta er aukningin á kvótanum síðastliðið haust. Hefðu bændur haft beint samband við markaðinn hefðu sennilega fleiri tekið sig til en gerðu og framleitt meira en kvótinn bauð upp á, í von um að fá fullt verð fyrir „umframframleiðsluna“. Að fá fullt afurðastöðvaverð er afar gott verð fyrir þann sem búinn er að fylla kvótann vegna þess að fasti kostnaðurinn breytist ekkert þó framleitt sé meira. Ég mun síðar fjalla um framleiðslukostnað og kostnaðarútreikninga.

Að mínu mati ættu afurðastöðvar í mjólkuriðnaði að birta áætlun um mjólkurkaup tvö ár fram í tímann. Bændur geta þá gert betri áætlanir um framleiðslu og miðað framleiðsluna betur við sinn kostnað. Afurðastöðvarnar tapa líka ef framleiðslan er ekki næg. Áhætta afurðastöðva af því að festa magn hráefniskaupa af bændum til tveggja ára er því ekki mikil miðað við þá hagræðingu sem skapast af auknu rekstraröryggi bæði afurðastöðva og bænda.

Undanfarinn áratug hafa bændur getað gengið út frá því að kvóti muni sífellt hækka í verði og þannig hægt að réttlæta kvótakaup með eignaaukningu. Skýr merki eru um að þetta sé að breytast. Landbúnaðarráðherra hefur talað um að nú sé kominn tími til að breyta landbúnaðarkerfinu, verð á kvóta er orðið svo hátt að það tekur orðið 7 ár að greiða niður kvótakaupin með tekjum af beingreiðslum. Þar að auki virðist eftirspurn eftir mjólk vaxa það hratt að það stefnir í að bændur fái fullt afurðastöðvaverð án beingreiðslna. Ávinningur af kvótakaupum er einungis beingreiðslur. Hér áður gátu bændur með kvótakaupum fengið fullt afurðastöðvarverð sem þeir fengu ella ekki.

 

Hverju þurfa bændur að breyta?

 

Bændur þurfa almennt að bæta sig í að meta rekstur búa sinna. Mín tilfinning er að tölfræði bænda um eiginn rekstur sé ekki góð. Bændur fylgjast vel með hvað meðalkýrin gefur af sér og hvað kemur mikið kjöt af hverjum grip. Sömuleiðis er fylgst vel með gæðum. En þeir velta minna fyrir sér hvað er kostað til við að búa til hvern mjólkurlítra, hvað kostar hver heyrúlla/fóðureining og líka hvað mikið verður eftir í hagnað eftir árið og hvað er borgað mikið í skatta. Skattgreiðslur er góður mælikvarði á heilbrigði rekstrar, því að ef greiddir eru skattar þá er hagnaður. En enginn þessara mælikvarða er fullkominn því aðstæður hjá bændum eru svo misjafnar að ekki er hægt að nota einn algildan mælikvarða.

Að undanförnu hef ég verið að skoða búrekstur og meta arðsemi búa til að finna leiðir til að hagræða í rekstri búa. Einnig er ég að skoða hvað sé betur hægt að gera í reksti og aðstoða bændur í fjárfestingum. Þessar greinar sem birtast í Bændablaðinu á næstunni eru hluti af því að kynna það sem ég er að gera og um leið að stuðla að umræðu um búrekstur eins og um væri að ræða fyrirtækjarekstur. Með betri greiningu á kostnaði í rekstri og að nýta upplýsingar úr bókhaldi er hægt að ná betri árangri í öllum rekstri.

Þessar greinar munu einnig fara inn á bloggsíðuna http://burekstur.blog.is/ þar sem ég hvet ykkur til að tjá ykkur um þessar hugrenningar mínar.